La principo de neceseco
Esprimante gramatikojn signifojn, LdP sekvas la principon de neceseco. Tio signifas ke ne bezonas esprimi gramatikan signifon, se ĝi estas elkondukebla de la kunteksto. Ekzemple, uzo de substantiva pluralformo kaj tempaj partikloj ne estas deviga, tamen ebla por pliprecizigo de senco.
Ekzemploj.
|
lekti |
legi |
|
kitaba |
libro |
|
Me lekti kitaba. |
Mi legas libron. |
|
Yeri me lekti kitaba. |
Hieraû mi legis libron. |
|
Yeri me lekti dwa kitaba. |
Hieraû mi legis du librojn. |
|
Manya me lekti mucho kitaba. |
Morgaû mi legos multajn librojn. |
Vortordo
La vortordo estas direkta: subjekto predikato objekto. Akuzativa formo ne ekzistas, sed ekzistas akuzativa partiklo "den", kiu estas metebla antaû objekto, se la vortordo ne estas direkta.
|
Me lekti kitaba. |
Mi legas libron. |
|
Den kitaba me lekti. |
Libron mi legas. |
|
Den mucho kitaba me yao lekti. |
Multajn librojn mi volas legi. |
Substantivoj
La plimulto de substantivoj finiĝas per ΰ aû per konsonanto.
Pluralfinaĵoj estas s por la substantivoj kiuj finiĝas per vokalo aû r, kaj es por la aliaj:
man viro manes viroj
janmer gepatro janmers gepatroj
gina virino ginas virinoj
boy knabo boys knaboj.
Kiel regulo, substantivoj ne havas genron. Se necesas indiki genron, oni uzas la partiklojn man- kaj gin- aû la sufiksojn o kaj ina:
doga hundo/hundino
man-doga, dogo virhundo
gin-doga, dogina hundino
rega reĝo/reĝina rego reĝo regina reĝina.
Exemploj de derivado
Substantivo => adjektivo
1.
norda nordo => norda(-ney) norda
milka lakto => milka(-ney) lakta
norda feng norda vento
feng es norda-ney la vento estas norda
milka lakto + dao vojo = Milkadao Lakta vojo
2.
historia historio historike historia
3.
fakta fakto faktike fakta
basa bazo basike baza
Substantivo => verbo
1.
klef ŝlosilo klefi ŝlosi
glu gluo glui glui
2.
luma lumo lumi lumi
gola celo goli celi
3.
sukses sukceso fai sukses sukcesi
interes intereso fai interes interesiĝi
Verboj
La plimulto de la verboj finiĝas per i, sed estas ankaû tiuj kiuj finiĝas alie (precipe per ‑n).
Verbaj partikloj
|
Me lekti kitaba. |
Mi legas libron. |
|
Me bu lekti kitaba. |
Mi ne legas libron. |
|
Me zai lekti kitaba. |
Mi estas leganta libron. |
|
Me ve lekti kitaba. |
Mi legos libron. |
|
Me bu ve lekti kitaba. |
Mi ne legos libron. |
|
Me he lekti kitaba.
|
Mi legis libron. |
|
Me wud lekti kitaba. |
Mi legus libron. |
|
Lekti ba kitaba! |
Legu libron! |
|
Me sal lekti kitaba. |
Mi estas legonta libron. Mi intencas legi libron. |
|
Hay oni lekti kwo oni yao. |
Oni legu, kion ajn oni volas. |
|
Me gwo lekti toy kitaba. |
Mi iam legis/legadis tiun libron. |
|
Me yus he lekti toy kitaba. |
Mi ĵus lektis tiun libron |
|
Kitaba gei lekti. |
Libro estas legata. |
|
Kitaba gei-te lekti. |
Libro estis legata. |
|
Kitaba ve gei lekti. |
Libro estos legata. |
|
gela lekti-she kitaba |
knabino leganta libron |
|
lekti-yen kitaba |
legante libron |
|
al lekti kitaba |
legante libron |
|
Kitaba es lekti-ney. |
Libro estas legita. |
|
lekti-ney kitaba |
legita libro |
|
afte lekti kitaba |
leginte libron |
Verboj en LdP povas havi saman formon en tranzitiva kaj netranzitiva signifo:
me begin gun mi komencas labori kino begin kino komenciĝas.
Por substantivigo de verboj oni uzas la infinitivan partiklon tu:
Tu samaji es tu pardoni. Kompreni signifas pardoni.
La refleksiva partiklo estas swa: wosh swa lavi sin.
La partiklo mutu esprimas reciprokecon: lubi mutu ami unu la alian.
Ekzistas unu escepta verbo bi esti. Ĝi havas apartajn formojn en prezenco (es) kaj en paseo (bin):
Se es hao. Tio estas bona.
Se bin hao. Tio estis bona.
Se ve bi hao. Tio estos bona.
Bi hao! Fartu bone!
Hay olo bi hao! Ĉio estu bone!
Exemploj de derivado
Verbo => Substantivo
1.
admiri admiri admira admiro
salti salti salta salto
2.
gun labori gunsa laboro
jan scii jansa scio
3.
fishi fiŝi fishing fiŝado
ski skii skiing skiado
Adjektivoj
Adjektivoj en LdP ne ŝanĝiĝas. La plimulto de ili finiĝas per e, sed estas ankaû iaj aliaj finaĵoj (-an, -ao); per konsonanto la adjektivoj derivitaj per sufiksoj (ful, lik, shil ktp.).
Exemploj de derivado
Adjektivo => Substantivo
nove nova novika novaĵo
mole mola molika molaĵo
Adjektivo => Verbo
1.
hao bona fa-hao boniĝi mah-hao bonigi
gran granda fa-gran grandiĝi mah-gran grandigi
2.
chaure larĝa chaurifi larĝiĝi chaurisi larĝigi
mokre malseka mokrifi malsekiĝi mokrisi malsekigi
Adjektivo => Adverbo
klare klara klarem klare
basike baza basikem baze
Personaj pronomoj
me mi
yu vi (ununombra kaj plurala)
lu li
ela ŝi
ta li/ŝi
it ĝi
nu ni
li ili
oni oni
Posesivoj:
may mia, mian, miaj, miajn
yur via, vian, viaj, viajn
luy lia, lian, liaj, liajn
elay ŝia, ŝian, ŝiaj, ŝiajn
suy lia, ŝia, ĝia + ilia pluralaj kaj akuzativaj formoj (universala por 3a persono)
nuy nia, nian, niaj, niajn
ley ilia, ilian, iliaj, iliajn
Demonstrativaj pronomoj
|
se |
tio (ĉi), tion (ĉi), |
|
to |
tio, tion |
|
sey |
tiu (ĉi), tiun (ĉi), tiuj (ĉi), tiujn (ĉi) |
|
toy |
tiu, tiun, tiuj, tiujn |
Kwo es se? Se es auto Kio estas tio? Tio estas aûto. (En tiaj frazoj "se" ne estas necesa: Kwo es? Es auto.)
Me jan se. Mi scias tion.
Se es auto e to es bisikla. Tio ĉi estas aûto, kaj tio estas biciklo.
To es avion, bu es faula. Tio estas aviadilo, ne estas birdo.
Sey autos es hwan e toy autos es blu Tiuj ĉi aûtoj estas flavaj, kaj tiuj aûtoj estas bluaj.
Sey-la, toy-la la tiu ĉi (objekto), la tiu (objekto) indikas jam menciitajn objektojn:
Walaa dwa kitaba. Sey-la es hao e toy-la es buhao.
Jen du libroj. Tiu ĉi estas bona, kaj tiu estas malbona.
Demandoj
Ekzistas du demandaj partikloj, oni metas unu el ili (ob) ĉe komenco de demanda frazo, kaj la duan (ku) ĉe la fino aû post la vorto al kiu ĝi rilatas. Praktike, en longaj frazoj "ob" estas preferebla, kaj en la mallongaj "ku":
Ob yu mog shwo a me, wo es zuy blise fanshop?
Ĉu vi povas diri al mi, kie estas la plej proksima nutraĵa magazeno?
Yu lai ku? Ĉu vi venos?
Me lai, hao ku? Mi venos, ĉu bone?
Me darfi zin ku? Ĉu mi povas eniri?
La partiklo "ob" servas kiel "ĉu" ankaû en la mezo de frazo:
Me bu jan, ob lu es pa dom. Mi ne scias, ĉu li estas hejme.
Ankoraû unu varianto de konstruktado de demanda frazo estas ripetado de la verbo post la nea partiklo "bu":
Yu go-bu-go? Ĉu vi iras (aû ne)?
Ye-bu-ye koy idea? Ĉu estas iaj ideoj?
La atributa partiklo ney
La partiklo ney servas por genitivo kaj substantivaj atributoj; post verboj ĝi estas indico de pasiva participo:
brata-ney nam brata nomo
jen-ney homa
pi-ney akwa drinkata/drinkita akvo
rude-fas-ney jen ruĝvizaĝa homo
gran-oko-ney gela grandokula knabino